Zazaca Ders 3

 Dersa Hîrêyine - Dersa Sêyemîn - Üçüncü Ders

 KARÎ (LÊKER) – 2 – (FİİLLER)

DEMÊ AMEYOXÎ DE KARÎ (DI DEMA BÊ DE LÊKER) - GELECEK ZAMANDA FİİLLER

* Demê ameyoxî de zî sey demê hîra/nikayî zemîrî halê sadeyî de yenê şuxulnayene. Zazakîya Sêwrege de nê demî de partîkelê “do”yî yeno şuxulnayene. Zazakîya Amedî û Çewlîgî de ca ra ca “ko” û “go” yeno şuxulnayene. Grûba Vateyî formê yî qebûl kerdo û şuxulneno. Demê ameyoxî de Kurmanckî de partîkelê ci “dê” yo. Demê ameyoxî de hem Zazakî û hem zî Kurmanckî de antişê karan goreyê raweya fermanî yo. Ma nê demî de Zazakî de gireyê antişê şexsî yê peyênî (-e) erzenê û herinda ci de gireyê şexsan ê demê ameyoxî anê. 

* Di dema bê de jî wekî demên fireh/niha cînavk di rewşa xwe ya xwerûyê de tên bikaranîn. Di Zazakiya Sêwregê de di vê demê de partîkela “do”yê tê bikaranîn. Di Zazakiya Amed û Çêwligê de li gorî herêmê “ko” û “go” tê bikaranîn. Grûba Vateyê forma yê perjirandiye û bikar tîne. Di dema bê de di Zazakî de em ji raweya fermanî ya ji bo kesê sêyem paşgira “–e”yê davêjin, di Kurmancî de ew paşgir dimîne. Ji bo kesên dinê em li gorî wan cînavkan gireyan tînin.

* Gelecek zamanda da şimdiki ve geniş zamanda olduğu gibi zamirler yalın haliyle kullanılırlar. Siverek Zazacasında Gelecek Zaman partikeli için ''do'' kullanılır. Diyarbakır ve Bingöl Zazacasında ise ''ko'' ve ''go'' kullanılır. Vate Grubu ''do'' formunu kabul edip kullanmaktadır. Kurmancca da gelecek zaman partikeli ''dê'' dir. Gelecek Zaman da hem Zazaca hem de Kurmancca da fiil çekimleri fiillerin durumuna göre şekillenir. Zazaca da Gelecek Zaman davüçüncü emir kipinde ''e'' eki düşer, Kurmancca da ise ''e'' eki düşmez. Örnekte daha net anlaşılacaktır. 

Za. [Zemîr + do + (raweya fermanî –e)+gireyê antişî yê şexsan] 

Kur. [Cînavk + dê + (raweya fermanî+e)+ an jî gireyeke din a kêşanê a kesan

wendiş: xwendin - (okumak)

 raweya fermanî: biwane! (bixwîne!) - oku!

Demê ameyoxî de antişê karê wendene:
Gelecek Zamanda ''okumak'' fiilinin çekimi

Zazakî	Kurmancî	Tirkî
Ez do biwan+î Ti do biwan+ê (n) Ti do biwan+a (m) O do biwan+o (n) A do biwan+o (m) Ma do biwan+ê Şima do biwan+ê Ê do biwan+ê	Ez dê bixwîn+im Tu dê bixwîn+î (n) Tu dê bixwîn+î (m) Ew dê bixwîn+e (n) Ew dê bixwîn+e (m) Em dê bixwîn+in Hûn dê bixwîn+in Ew dê bixwîn+in	Ben okuyacağım Sen okuyacaksın (eril) Sen okuyacaksın (dişil) O okuyacak (eril) O okuyacak (dişil) Biz okuyacağız Siz okuyacaksınız Onlar okuyacaklar

* Zazakî de seba şexsê hîrêyinî yê yewhûmarî gireyê şexsan de hem şexsê o yî rê hem zî a rê gireyê <o>yî arîyeno.
* Di Zazakî de ji bo kesên sêyemîn ên yekjimar di gireyên kesan de hem ji bo kesê “ew” ê nêr û hem jî “ew” a mê gireya –o tê anîn.
* Zazaca da üçüncü tekil şahıs eki hem eril hem de dişil cümle için ''o'' getirilir.

Demê ameyoxî de antişê karê ''kerdene''  
Di dema bê de kêşana lêkera “kirin”ê 
Gelecek Zamanda ''yapmak'' fiilinin çekimi

Zazakî	Kurmancî	Tirkî
Ez do bikerî Ti do bikerê (nerî) Ti do bikera (makî) O do bikero (nerî) A do bikero (makî) Ma do bikerê Şima do bikerê Ê do bikerê	Ez dê bikim Tu dê bikî  Tu dê bikî Ew dê bike Ew dê bike Em dê bikin Hûn dê bikin Ew dê bikin	Ben yapacağım Sen yapacaksın Sen yapacaksın O yapacak O yapacak Biz yapacağız Siz yapacaksınız Onlar yapacaklar

* Pîran û dormeyê ci de herinda “Ez do bikerî” “Ez do bikera” yeno vatene.
* Li Pîranê û derdora wê li şûna “Ez do bikerî” “Ez do bikera” tê gotin.
* Dicle ve çevresinde “Ez do bikerî” yerine “Ez do bikera”formu kullanılır.

Demê Ameyoxî de Negatîfkerdiş
Di Dema Bê de Neerênîkirin
Şimdiki Zamanda Olumsuzluk

* Zazakî de qey negatîfkerdişê demê ameyoxî di formî estê. Hetê Dêrsimî de seba negatîfkerdişê karê demê ameyoxî prefîksê “bi-“yî yê raweya fermanî wedarîyeno herinda ci de prefîksê negasyonî “me-“yî anê bi kokê karî. Labelê hetê Amed û Çewligî de prefîksê “nê-“yî anê. Kurmanckî de seba negatîfkerdişê karê demê ameyoxî prefîksê “ne-“yî yeno şuxulnayene. 

* Di Zazakî de ji bo neerênîkirina dema bê du form hene. Li aliyê Dêrsimê ji bo neerênîkirina lêkera dema bê pêşgira “bi-“ yê ya raweya fermanî tê rakirin û li şûna wê “me-“yê tînin beriya reha lêkerê. Lê li aliyê Amed û Çewligê pêşgira “nê- “yê tê bikaranîn.. Di Kurmanciyê de ji bo neerênîkirina lêkera dema bê pêşgira “ne-“yê tê bikaranîn.

* Zazaca da olumsuzluk eki için iki form vardır. Dersim bölgesinde olumsuzluk eki için Gelecek Zaman emir kipi ''bi'' kaldırılır yerine ''me'' getirilir. Diyarbakır ve Bingöl bölgesinde ise ''nê'' eki kullanılır. Kurmancca da olumsuzluk için ''ne'' eki kullanılır.

Demê ameyoxî de negatîfkerdişê karê “werdene”
Di dema bê neerênîkirina lêkera ''xwarin''
Gelecek Zamanda ''yemek'' fiilinin olumsuz hali

werdene: xwarin: yemek

Zazakî	Kurmancî	Tirkî
Ez do nêwerî Ti do nêwerê (nerî) Ti do nêwera (makî) O do nêwero (nerî) A do nêwero (makî) Ma do nêwerê Şima do nêwerê Ê do nêwerê	Ez dê nexwim Tu dê nexwî  Tu dê nexwî Ew dê nexwe Ew dê nexwe Em dê nexwin Hûn dê nexwin Ew dê nexwin	Ben yemeyeceğim Sen yemeyeceksin Sen yemeyeceksin O yemeyecek O yemeyecek Biz yemeyeceğiz Siz yemeyeceksiniz Onlar yemeyecekler

DEMÊ VÎYARTEYÎ YÊ DE KARÎ - DI DEMA BIHURÎ DE LÊKER - GEÇMİŞ ZAMANDA FİİLLER

* Demê vîyarteyan de, karanê transîtîvan de ma zemîran halê oblîkî de şuxulnenê. Çi Zazakî û çi zî Kurmanckî de gama ma mesderî ra sufîksê mesderî bierzê kokê halê demê vîyarteyî yeno ra. Goreyê Vateyî Zazakî de seba sufîksê mesderî “–ene”, seba nameyî “–iş” yeno şuxulnayene. No sufîks Kurmanckî de “–in” o.

* Di demên bihurî de, di lêkerên gerguhêz de em cînavkan di rewşa tewangê de bikar tînin. Çi di Zazakî û çi jî di Kurmanciyê de dema em ji raderê paşgira raderê bavêjin dema lêkera bihurî der dikeve holê. Li gorî Vateyê di Zazakî de ji bo paşgira raderê “-ene”, ji bo navdêr “-iş” tê bikaranîn. Ev paşgir di Kurmanciyê de “-in” e.

* Geçmiş Zaman geçişli fiillerde zamirleri bükünlü hallerinde kullanırız. Zazaca ve Kurmancca da mastar ekini kökten ayırdığımızda kök geçmiş zamana dönmüş olur. Diğer bir tanımla Zazaca da mastar eki olarak ''ene'' isim için ''iş'' kullanılır. Kurmancca da bu görevi ''in'' eki görür. 

Merdene - Mirin - Ölmek

* Gama ma mesderê Zazakî “merdene”yî ra sufîksê “–ene”yî berzê “merd”, ma mesderê Kurmanckî “mirin”î ra sufîksê “–in”î berzê “mir” maneno. Bi nê hawayî ma resenê demê vîyarteyî yê nê karî. 

 * Gava em ji radera Zazakî “merdene”yê paşgira “-ene”yê bavêjin “merd” û ji radera Kurmancî “mirin”ê paşgira “-in”ê bavêjin “mir” dimîne. Bi vî awayî em digihîjin dema bihurî ya vê lêkerê.

* Zazaca da mastar halişnde olan ''merdene'' kelimesinde son ek ''ene'' yi çıkarttığımızda ''merd'' ve aynı mantıkla Kurmancca da mastar halinde ''mirin'' kelimesinde son ek ''in'' i çıkarttığımızda ''mir'' kalır. Bu şekilde fiilin geçmiş zaman haline dönmüş oluruz.

Zazakî		Kurmancî		Tirkî
Halo Masdar (Mastar Hal)	Demo Vîyarte (Geçmiş Zaman)	Rewşa Rader (Mastar Hal)	Dema Bihurî (Geçmiş Zaman)
Kerdene	Kerd	Kirin	Kir	Yapmak
Berdene	Berd	Birin	Bir	Götürmek
Vatene	Vat	Gotin	Got	Söylemek
Ameyene	Amey	Hatin	Hat	Gelmek

* Tena demê vîyarteyî yê sadeyi de nê, heme demanê vîyarteyan de çi Zazakî û çi zî Kurmanckî de zemîrî (eke kar transîtîv bo) halê oblîkî de yê. Zemîrê sadeyî demanê vîyarteyan de tena gama ke kar întransîtîv bo yenê şuxulnayene. 

* Tenê ne di dema bihurî ya xwerû de, di hemû demên bihurî de çi di Zazakî û çi jî di Kurmanciyê de cînavk (ger lêker têper be) di rewşa neyekser (oblîk) de ne. Cînavkên xwerû di dema bihurî de tenê dema lêker netêper be tên bikaranîn.

* Zazaca ve Kurmancca da Geçmiş Zaman geçişli fiil cümlelerinde Zamirler oblik(bükünlü) halde olur. Geçişsiz fiil cümlelerinde ise Zamirler sade haliyle kullanılırlar.

Goreyê Karanê Transîtîvan ra Demê Vîyarte yê Sadeyî de Zemîrî
Li Gorî Lêkerên Têper di Dema Bihurî ya Xwerûyê de Cînavk
Geçmiş Zaman Geçişli Fiil Cümlelerinde Zamirler

Demê Hîra/Nika/Ameyoxî de Zemîrî (Şimdiki ve Geniş Zamanda Zamirler		Demê Vîyarte de Zemîrî (Geçmiş Zamanda Zamirler)		Tirkî
Zazakî	Kurmancî	Zazakî	Kurmancî
Ez	Ez	Mi	Min	Ben
Ti	Tu	To	Te	Sen
O	Ew	Ê	Wî	O
A	Ew	Aye	Wê	O
Ma	Em	Ma	Me	Biz
Şima	Hûn	Şima	We	Siz
Ê	Ew	Înan	Wan	Onlar

Karo transîtîv (lêkera têper)  > Wendene: Xwendin: Okumak

Demê Hîra/Nika/Ameyoxî de > Ez kitab wanena - Ez pirtûkê dixwînim - Ben kitap okuyorum

Demê Vîyarte yê Sadeyî de > Mi kitab wend - Min pirtûk xwend - Ben kitap okudum

Karê Întransîtîvî Demê Vîyarteyî yê Sadeyî de (Lêkerên Netêper di Dema Bihurî ya Xwerûyê de) 

Nimûneyêk seba karê întransîtîvî: 

“Bermayene” yan zî bi Kurmancî “girîn” karêko întransîtîv o. (“Bermayene” an jî bi Kurmancî “girîn” lêkereke netêper e.) 

Ez bermena. (Ez digirîm.) –Demo hîra/nika 

Ez bermaya. (Ez giriyam.) – Demo vîyarte yo sade 

- Seke nimûneyî de zî aseno her di cumleyan de zî qey zemîrî ma “Ez” şuxulna, ma demê vîyarteyî de nêkerd “Mi”. Çunke no kar karêko întransîtîv o. Karanê întransîtîvan de zemîrî halê xo yê sadeyî de manenê.

- Wekî di mînakê de jî xuya dike di her du hevokan de jî ji bo cînavkê me “Ez” bikar anî, me di dema bihurî de nekir “Min”. Ji ber ku ev lêker lêkereke netêper e. Di lêkerên netêperan de cînavk di rewşa xwe ya xwerûyê de dimînin.

- Örnekte görüldüğü gibi her iki cümlede zamir ''Ez'' haliyle kullanıldı, Geçmiş Zaman olduğu halde ''Mi'' haliyle yazılmadı. Çünkü ''bermeyane(ağlamak)'' fiili geçişsiz bir fiildir. Geçişsiz fiillerde Zamir yalın haliyle kullanılır.  

Çend karê întransîtîvî yê bînî - Bazı Geçişsiz Fiillere örnekler:

Qehrîyayene - Qehirîn - Kahrolmak

Merdene - Mirin - Ölmek

Şîyayene - Çûn - Gitmek

Bîyayene - Bûn - Olmak

Varayene - Barîn - Yağmak

Feletîyayene - Filitîn - Kurtulmak

Peyşayene - Pijîn - Pişmek

Vêşayene - Şewitîn - Yanmak 

Demo Vîyarte û Ergatîfî - Dema Bihurî û Ergatîfî - Geçmiş Zaman ve Ergativite

-Gama ke demanê vîyarteyan de cumle de pîya bi zemîrî objeyêk estbo obje wezîfeyê zemîrî bica ano, no halo ergatîf o. Kurdkî de ergatîfî esta, ewro Zazakî, Kurmanckî û Gorankî de menda. 

- Gava ku di demên bihurî de di hevokê de li gel cînavkê biresereke hebe bireser erka cînavkê di cih tîne, ev rewşa ergatîf e. Di Kurdiyê de ergatîfî heye, îro di Zazakî, Kurmancî û Goraniyê de maye.

- Geçmiş Zamanda Zamir le birlikte obje bulunursa şayet, obje Zamir görevi görür. Bu ergativite durumunu belirtir. Kürtçe de ergativite vardır. Bugün Zazaca, Kurmancca ve Goranca da ergativite vardır.

-Zazakî de halê ergatîfîye ra karê ke bi şexsanê yewhûmaran dir têkildar ê zayendê objeyî ra zî mutesîr benê. 

- Ji ber rewşa ergatifiyê di Zazakiyê de lêkerên ku bi kesên yekjimar re têkildar in ji zayenda bireserê jî bibandor dibin.

- Ergativiteden dolayı Zazaca da tekil şahıslarla ilgisi olan fiiller objenin cinsiyetinden etkilenir.

Gama ke obje makî bo - Gava ku bireser mê be - Obje dişil olursa

 Saye: Sêv (makî) - elma 

Zazakî	Kurmancî	Tirkî
Mi saye werde	Min sêv xwar	Ben elma yedim
To saye werde	Te sêv xwar	Sen elma yedin
Ê saye werde	Wî sêv xwar	O elma yedi
Aye saye werde	Wê sêv xwar	O elma yedi
Ma saye werde	Me sêv xwar	Biz elma yedik
Şima saye werde	We sêv xwar	Siz elma yediniz
Înan saye werde	Wan sêv xwar	Onlar elma yediler

* Nimûneyê corênî de seba ke objeya “sêv” makî ya, ma karî rê sufîksê “e”yî anê.

* Di mînaka jorîn de ji ber ku biresera “sêv” mê ye em ji lêkerê re paşgira “e”yê tînin.

* Yukarıdaki örnekte obje olan ''sêv'' (elma) dişil bir kelime olduğu için eyleme “e” sufiksini getiriyoruz. 

Gama ke obje nerî bo - Gava ku bireser nêr be - Obje eril olursa 

Goşt: Goşt (nerî) - Et

Zazakî	Kurmancî	Tirkî
Mi goşt werd	Min goşt xwar	Ben et yedim
To goşt werd	Te goşt xwar	Sen et yedin
Ê goşt werd	Wî goşt xwar	O et yedi
Aye goşt werd	Wê goşt xwar	O et yedi
Ma goşt werd	Me goşt xwar	Biz et yedik
Şima goşt werd	We goşt xwar	Siz et yediniz
Înan goşt werd	Wan goşt xwar	Onlar et yediler

Gama ke obje zafhûmar bo - Gava ku bireser pirjimar be - Obje çoğul olursa

Sayî: Sêv (zafhûmar) - Elmalar 

Zazakî	Kurmancî	Tirkî
Mi sayî werdî	Min sêv xwarin	Ben elmaları yedim
To sayî werdî	Te sêv xwarin	Sen elmaları yedin
Ê sayî werdî	Wî sêv xwarin	O elmaları yedi
Aye sayî werdî	Wê sêv xwarin	O elmaları yedi
Ma sayî werdî	Me sêv xwarin	Biz elmaları yedik
Şima sayî werdî	We sêv xwarin	Siz elmaları yediniz
Înan sayî werdî	Wan sêv xwarin	Onlar elmaları yediler